Opowieści z Rumunii

o rumuńskiej koszuli ludowej

wywiad ze Stelą Moldovanu, twórczynią projektu "Măiestria" (RO/PL)

ostatnie wpisy:

Język rumuński a inne języki romańskie

Rumuński na wakacje. E-book niezbędny w…

E-book do nauki rumuńskiego dla początkujących

“Dla większości kobiet, które z nami współpracują, jest to powrót do korzeni.”- mówi o wyszywaniu tradycyjnych rumuńskich koszul Stela Moldovanu, twórczyni projektu i organizatorka społeczności “Măiestria”. Prężnie rozwijający się projekt przyciągnął już tysiące kobiet zainteresowanych tym wyjątkowym procesem twórczym, który ma też niebłahe znaczenie symboliczne – dziełem końcowym ma być bowiem “ia“, damska koszula ludowa, uosabiająca przywiązanie do kultury i historii narodu rumuńskiego. Co “ia” oznacza w Mołdawii? Czy jesteśmy świadkami rozkwitu popularności koszuli ludowej? I jakie znaczenia możemy wyczytać z jej niepozornych haftów?

Wywiad ze Stelą udało mi się przeprowadzić podczas pobytu w Kiszyniowie w styczniu 2023 roku. Naszą rozmowę możesz przeczytać w oryginale, czyli po rumuńsku, oraz w wersji tłumaczonej na język polski. Ale to nie wszystko! 😉 Na końcu znajdziesz plik pdf ze słowniczkiem i kilkoma zadaniami. Miłej lektury i nauki!

zdjęcia z archiwum Steli Moldovanu

Recent cămașa cu altiță din România și Moldova a fost înscrisă pe Lista Patrimoniului Imaterial al Umanității UNESCO. Care este diferență între ie și cămașă cu altiță?

Cămașa cu altiță se referă la un anumit tip de croi, cel mai răspândit în mai multe regiuni ale României și Moldovei. Altița este un element croit separat, care se pune pe umăr. Iar ie numim în general toate felurile de cămăși tradiționale, nu neapărat cu altiță, care pot fi și cămăși drepte, cămăși cu mânecă întreagă sau cămăși cu platcă. „Ie” este un termen mai generic și mai popular, iar cămașă cu altiță – mai oficial, recunoscut de specialiști.

W ostatnim czasie koszula ludowa z “alticą”* z Rumunii oraz Mołdawii została wpisana na Listę Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Jaka jest różnica pomiędzy “ią” (czyli rumuńską koszulą ludową) a koszulą z “alticą”?

Nazwa “koszula z alticą” odnosi się do określonego rodzaju kroju, rozpowszechnionego w wielu regionach Rumunii oraz Mołdawii. “Altița” to osobny element, który doszywa się do koszuli na wysokości ramienia. Z kolei “ią” nazywany wszystkie rodzaje koszul ludowych, niekoniecznie z “alticą” – mogą to być również koszule proste, koszule z pełnym rękawem, koszule z “platką” (czyli elementem doszywanym na piersi – przyp. tłum). “Ia” to termin bardziej ogólny oraz potoczny, a koszula z “alticą” – bardziej oficjalny i używany przez specjalistów.

fragment obrazu România Revoluționară, Constantin Daniel Rosenthal

źródło: Inventarul național al elementelor vii de patrimoniu cultural imaterial, N. Știucă, D. Ișfănoni, G. Onoiu, H. S. Ilea (patrimoniu.ro)

materiały własne

În Moldova se poartă ii pe stradă?

Se poartă în special la sărbători, pentru că ia, în modul în care o coasem noi, este o cămașă de sărbătoare. Nu poți să mergi să mănânci borș îmbrăcat în ie. Se mai poartă cămăși simple care sunt cusute ca să fie purtate zilnic. Acestea sunt cămăși mai modernizate, mai minimaliste.

Czy w Mołdawii nosi się “ie” na co dzień, na ulicy?

Nosi się je głównie na większe uroczystości, ponieważ jest to koszula świąteczna, tak przynajmniej się ją szyje u nas. Nie można iść i jeść w niej barszczu. Nosi się jednak także proste koszule, które szyje się właśnie po to, by były noszone na co dzień. Są wtedy unowocześnione i bardziej minimalistyczne.

Ce simboluri apar pe ii? De ce broderia este atât de importantă?

În cartea mea am descifrat 22 de simboluri de pe ii. Acestea sunt simboluri care sunt prezente în toate culturile lumii. Este vorbă de spirală, care înseamnă energie sau rombul care este fertilitate, soarele, crucea, vârtelnița… În cultura românească ele sunt prezentate într-un anumit fel pe ie. Ce trebuie să înțelegem este că nu coasem pe cămașă sau pe ie doar floricele, nu este ceva pur decorativ. Toate motivele au o anumită semnificație și se referă la relația omului cu natura, cu universul, cu Dumnezeu. Ele vin de mii de ani în urmă – au fost transmise pe ceramică, pe lemn, pe piatră.

Jakie symbole występują na rumuńskich koszulach ludowych? Dlaczego hafty na nich są tak ważne?

W mojej książce rozszyfrowałam 22 takie symbole. I są to motywy obecne we wszystkich kulturach świata, mowa tu na przykład o spirali, która oznacza energię, o rombie, który wskazuje na płodność, o słońcu, krzyżu czy swastyce (rum. vârtelniță, pol. swarga – symbol spotykany i różnie nazywany w wielu kulturach – przyp. tłum.). W kulturze rumuńskiej są one w szczególny sposób obecne na koszuli ludowej. To, co musimy zrozumieć, to fakt, że nie wyszywa się na niej byle kwiatków, czegoś czysto dekoracyjnego. Wszystkie te motywy mają określone znaczenie i odnoszą się do relacji człowieka z naturą, ze wszechświatem, z Bogiem. Pochodzą sprzed tysięcy lat i pojawiały się na ceramice, drewnie czy kamieniu.

ilustracje: Aliona Bereghici, źródło: maiestria.com

În România Ziua Iei este o sărbătoare foarte importantă și vizibilă în spațiul public. Cum este în Moldova? Se sărbătorește Ziua Iei pe aceeași dată ca în România?

Da, de câțiva ani la noi se serbează Ziua Portului Popular, când este și Ziua Iei, pe 24 iunie. Vara avem un festival extraordinar, se numește IA Mania. Anul acesta va fi pe 1 iulie. Festivalul este dedicat totalmente tradițiilor noastre, inclusiv artizanat și ceramică.

W Rumunii świętuje się Dzień Koszuli Ludowej (Ziua Iei) – to bardzo ważne oraz widoczne w przestrzeni publicznej święto. Jak jest w Mołdawii? Czy obchodzi się ten dzień w tym samym terminie?

Tak, od kilku lat świętujemy Dzień Stroju Ludowego w tym samym czasie co Dzień Koszuli Ludowej, czyli 24 czerwca. A latem mamy niezwykły festiwal, nazywa się IA Mania. W tym roku odbędzie się 1 lipca. To festiwal całkowicie poświęcony naszym tradycjom, w tym także rękodziełu czy garncarstwu.

Cu ce scop ați publicat cartea “Măiestria – povestea cusută a iei”?

În primul rând pentru a inspira, a arăta că și în zilele noastre această cămașă este la fel de modernă și că poți s-o porți în combinație cu piesele noastre vestimentare, cu care ne-am obișnuit – cu fuste, cu pantaloni, cu ce-ți dorești tu. Nu este ceva ce s-a oprit undeva în trecut! Putem s-o purtăm și în zilele noastre și să arătăm la fel de cool ca și cu orice altă piesă vestimentară. Mai mult, de câte ori vom ieși în lume îmbrăcați în ii, întotdeauna va exista efectul de „Wow! Ce este asta?”, mai ales atunci când tu povestești că ai lucrat un an de zile la această cămașă sau că ea reprezintă povestea țării tale.

Jaki cel przyświecał publikacji książki “Măiestria – povestea cusută a iei”?

Po pierwsze chcieliśmy zainspirować innych. Pokazać, że również w naszych czasach jest to koszula współczesna, że można ją nosić z ubraniami, do których przywykliśmy – ze spódnicami, spodniami, czymkolwiek zechcesz. To nie relikt przeszłości! Dzisiaj również możesz ją nosić i wyglądać tak samo fajnie co w innych ubraniach. Co więcej, za każdym razem, gdy wychodzisz ubrana w “ię”, robisz efekt “wow”, a już zwłaszcza wtedy, gdy mówisz, że pracowałaś nad nią cały rok albo że ona uosabia historię twojego kraju.

De unde vine denumirea „Măiestria”?

Măiestria în limba română înseamnă capacitatea de a crea ceva pasionat și cu multă iscusință – ceva care se realizează delicat, cu anumită doză de atenție la detalii. Tot ce facem noi, de fapt, pentru că asta e ceea ce ne reprezintă, să lucrăm foarte atent, foarte îngrijit, să facem piese care să fie demne de expoziție. Putem vorbi de măiestrie și când e vorbă de muzică, de exemplu – un artist poate cânta cu măiestrie sau un pictor poate picta cu măiestrie. Iar noi ceea ce facem este să coasem cu mâna. E aceeași rădăcină ca și mastery în engleză, care înseamnă capacitatea de a face ceva în mod excelent.

A skąd wzięła się nazwa “Măiestria”?

“Măiestrie” (pl. mistrzostwo, wirtuozeria, kunszt) oznacza po rumuńsku zdolność do tworzenia czegoś z pasją i dużą zręcznością. Coś, co wykonuje się delikatnie i z uważnością na detale. To nas reprezentuje i tym właśnie się zajmujemy – pracujemy bardzo uważnie i starannie, tworzymy dzieła warte zaprezentowania szerszej publice. Użyjemy słowa “măiestrie” również wtedy, gdy mówimy, dajmy na to, o muzyce. Artysta może być wirtuozem jakiegoś instrumentu, malarz może mistrzowsko malować. My zaś robimy to samo, ale szyjąc ręcznie. Rdzeń tego słowa odpowiada angielskiemu mastery, które oznacza zdolność robienia czegoś wybitnie, doskonale.

Măiestra există pe Instagram, pe YouTube și pe Facebook. Interesul pentru cusut e mare?

În Moldova și în România s-a întâmplat același lucru – din 2012 încoace s-a început o mișcare de revenire la tradiția de a coase cu mâna. Eu încerc să depun efort ca să creez interes pentru asta, ca să fie implicate femei care niciodată nu s-au gândit că pot să coase. În comunitatea noastră de cele mai multe ori femeile fac lucrul asta pentru prima dată. Eu cred că destul de multă lume s-a inspirat. Avem peste 15 mii de abonați la cursul de cusut gratuit Primii Pași, iar în comunitatea pe Facebook ”Măiestria în acțiune” sunt peste 18 mii de membri. Este deja o manifestare de interes.

Măiestria działa na Instagramie, YouTube i Facebooku. Czy zainteresowanie szyciem jest duże?

W Mołdawii i Rumunii zaistniało to samo zjawisko – od roku 2012 możemy obserwować stopniowe powracanie do tradycji ręcznego wyszywania. Ja staram się dołożyć wszelkich starań, aby szerzyć to zainteresowanie, aby angażować także te kobiety, którym nigdy do głowy nie przyszło, że mogłyby szyć same. Członkinie naszej społeczności zazwyczaj robią to po raz pierwszy w życiu. Tak, sądzę, że zainspirowaliśmy całkiem sporą ilość osób. Na darmowym kursie szycia Primii Pași (pol. Pierwsze kroki) mamy ponad 15 tysięcy subskrybentów, a na naszej facebookowej grupie “Măiestria în acțiune” (po. Măiestria w akcji) jest ponad 18 tysięcy członków. To już pokazuje, jak duże jest zainteresowanie.

Ce este proiectul „Măiestria” pentru femeile din comunitate?

Pentru majoritatea dintre femeile care lucrează cu noi este o reconectare la rădăcini. De cele mai multe ori sunt femei din diaspora, fie din România, fie din Moldova, care au plecat peste hotare și vor să păstreze legătură cu ceea ce este sau a fost acasă. Să se întoarcă la rădăcini, la bunicile lor, la această legătură strânsă cu trecutul. Pentru cele care sunt pe loc este pur și simplu o legătură cu identitatea lor românească, pentru că noi aici întotdeauna am avut identitatea cumva pusă sub semnul întrebării. Cine suntem? De unde venim? Ce ne reprezintă? Cum se numește limba noastră? La noi întotdeauna a fost dualitatea – jumătate de țară merge spre vest, jumătate spre est. Noi am înțeles că activitatea noastră este o modalitate foarte clară de a te conecta la rădăcini și de a vorbi despre identitatea ta. Ca în „Avatar” – te duci la sursă și îți iei puterea de la rădăcinile tale.

Czym jest projekt “Măiestria” dla kobiet z tej społeczności?

Dla większości kobiet, które z nami współpracują, jest to powrót do korzeni. Najczęściej są to kobiety z diaspory, czyli te które wyjechały za granicę z Rumunii albo z Mołdawii, ale chcą zachować więź z tym, co jest albo było dla nich domem. Chodzi o to, by powrócić do swoich korzeni, dziadków, ścisłej relacji z przeszłością. Dla tych kobiet, które są na miejscu, jest to po prostu wyraz przywiązania do swojej rumuńskiej tożsamości. Tutaj nasze poczucie tożsamości zawsze było w jakiś sposób stawiane pod znakiem zapytania. Kim jesteśmy? Skąd pochodzimy? Co nas reprezentuje? Jak nazywa się nasz język? Od zawsze jest u nas ten dualizm – połowa kraju patrzy na zachód, druga połowa na wschód. My zrozumieliśmy, że nasza działalność jest bardzo czytelną formą powrotu do korzeni i wyrażenia swojej tożsamości. Jak w “Awatarze” – podążasz do źródła i czerpiesz siły ze swoich korzeni.

Care este scopul cusutului, din punct de vedere al femei care participă la Măiestria și ia acul în mână?

Să treci prin procesul de creație, să treci prin bucuria că ai ajuns să devii creatoare, când toată forța ta s-a manifestat într-o astfel de piesă. Devii creatoare de frumos pentru tine, dar și pentru generațiile viitoare, pentru că ia este deja o piesă de moștenire, poate și pentru muzeele din viitor ca să nu rămână în muzee doar cămășile vechi. Treci prin proces de terapie prin cusut, descoperi anumite lucruri în mintea ta, ți se liniștesc gândurile. Și atunci înțelegi valoarea unei ii.

A jaki jest cel tego wyszywania, biorąc pod uwagę perspektywę kobiety, która uczestniczy w projekcie i bierze igłę do ręki?

Przejście przez proces twórczy, przez radość ze stawania się twórczynią, która całą swoją siłę włożyła w kreację takiego dzieła. Piękno, które tworzysz, jest dla ciebie, ale także dla następnych pokoleń, ponieważ “ia” jest już sama w sobie dziełem i spuścizną. Może także dla muzeów przyszłości, przecież nie mogą zostać tam same starodawne koszule. Doświadczasz terapii przez szycie, odkrywasz różne rzeczy w swoim umyśle, uspokajasz gonitwę myśli. I wtedy rozumiesz wartość tej koszuli.

Mulțumesc din suflet Stelei Moldovanu pentru conversație și pentru că a fost de acord să-și împărtășească cunoștințele și sensibilitatea cititorilor polonezi. Iar pe voi vă invit pe site-ul maiestria.com și pe alte rețele sociale, unde găsiți comunitatea: Instagram, Facebook și YouTube.

Z całego serca dziękuję Steli Moldovanu za rozmowę oraz za to, że zgodziła się podzielić z polskimi czytelnikami swoją wiedzą i wrażliwością. Was z kolei zapraszam na stronę oraz na inne platformy społecznościowe, gdzie możecie znaleźć Măiestrię: Instagram, Facebook i YouTube.

Przygotowałam dla was również mały prezent – plik pdf, który możecie ściągnąć i wydrukować. Jest tam słowniczek oraz zadania na trudniejsze słownictwo z powyższego wywiadu. Korzystajcie 🙂